دانلود پایان نامه مفهوم دعا و آثار تربیتی آن در قرآن و روایات فایل ورد (word) دارای 137 صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد دانلود پایان نامه مفهوم دعا و آثار تربیتی آن در قرآن و روایات فایل ورد (word) کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
این پروژه توسط مرکز مرکز پروژه های دانشجویی آماده و تنظیم شده است
توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است
بخشی از فهرست مطالب پروژه دانلود پایان نامه مفهوم دعا و آثار تربیتی آن در قرآن و روایات فایل ورد (word)
کلیات تحقیق
مقدمه
تعریف و تبیین موضوع
اهمیت وضرورت
اهداف و فواید
پیشینه تحقیق
سؤالات
فرضیه
روش تحقیق
ساختار و محدوده تحقیق
کلید واژه
محدودیت و مشکلات
فصل اول
مفهوم دعا و اهمیت آن از دیدگاه قرآن وروایات
مفهوم دعا
دعا آرامش دل‌ها
انواع دعا
موارد استعمال دعا در قرآن
خواندن و ندا کردن
پرسش کردن
فریادرس خواستن
تشویق و ترغیب کردن به چیزی
کمک خواستن
دعا در قرآن
عبادت بودن دعا
پذیرفتن دعا از جانب خدا
راهنمایی در قالب دعا
اهمیت دعا از دیدگاه قرآن
دعا در کلام معصومین(علیهم‌السلام)
برتر از تلاوت قرآن
کلید خزائن الهی
برترین عبادت
کلید رستگاری
اسلحه انبیاء (علیهم‌السلام و مؤمنان
وسیله دفع بلا
برگرداننده‌ی قضای حتمی
محبوب‌ترین عمل بر روی زمین
وسیله دفع اندوه و مسکنت
زمان و اوقات دعا
بعد از نمازهای واجب بین دو نماز
هنگام نزول باران
هنگام سحر
شب و روز جمعه
مکان‌های دعا
حرم وکعبه
عرفات و مشعرالحرام
حرم امام حسین (علیه السلام)
مساجد
فصل دوم
آداب و شرایط دعا
شرایط دعا
لزوم ایمان به خدا
شناخت و معرفت نسبت به خدا
لزوم اعتقاد به امکان برقراری رابطه با خدا
ایمان به استجابت دعا
اخلاص و پاکی دل
دعا از دهان پاک
احساس نیاز و طلب
حضور و رقت قلب
عمل به احکام و دستورات خدا، قرآن و سنت رسول(صلی الله علیه و آله)
کسب حلال و پاکیزه
اقرار به نبوت و امامت
عدم جانشینی دعا با اسباب طبیعی و وسایل مادی
نظر مرحوم علامه طباطبایی راجع به شرایط دعا
آداب دعا در نیایش‌های انبیاء (علیهم‌السلام)
ربوبیت الهی در دعای پیامبران
اوصاف الهی در آغاز دعا
اقرار به گناه
یاد کردن نعمت‌ها
یاد کردن خواست‌ها
گستردگی خواست‌ها
فرجام خواست‌ها
فصل سوم
تربیت در دعاهای ائمه (علیه السلام)
نظام تربیتی
اهداف تربیت
درطول هم قرار داشتن هدف‌های تربیتی اسلام
مبانی تربیت
متناسب بودن اصول تربیتی با رشد افراد
اصول تربیت
روشهای تربیت
اهداف تربیت در دعاهای ائمه(علیهم السلام)
هدف غایی
اهداف واسطه‌ای
تربیت عقلانی
شناخت خدا
مبانی تربیت در دعاهای ائمه(علیهم السلام)
خداجویی
غفلت
خود دوستی
اصول تربیت در دعاهای ائمه(علیهم السلام)
اصل بازگشت یا تغییر رفتار
اصل تذکر
فصل چهارم
آثار تربیتی دعا
آثار و فواید دعا
آثار اصلی دعا
عبادت خدا
شناخت خدا
امید و اطمینان قلب
خوف از خدا
اجتناب از معصیت
آثار فرعی دعا
آثار فردی
حفظ و پرورش سجایای اخلاقی
نجات از نفاق
طرد شیطان به‌وسیله دعا
نورانی شدن دل
حیات و شفای دل
کلید دوستی و انس با خدا
بهترین غذای روح
آرامش روانی
ایجاد عرفان و معنویت
پرورش عواطف
کسب اخلاق خدایی
پاکی و پاکیزگی
خودسازی و دعا
تلقین به نفس
طغیان نفس
موفق به توبه و استغفار
انتقطاع از غیر حق
آثار اجتماعی
از بین بردن خودخواهی
تشویق به فعالیت
دفع بلا
تقویت روحیه‌ی احساس مسئولیت نسبت به جامعه
تحکیم نبوت و امامت در جامعه
آثار اخروی
نجات از دوزخ
محبوبیت نزد خدا
به‌دست آوردن منزلت نزد خدا
آثار دنیوی
اثر دعا در حل مشکلات
شفای دردها
جلب روزی
نتایج
پیشنهادات
مقاله
منابع
بخشی از منابع و مراجع پروژه دانلود پایان نامه مفهوم دعا و آثار تربیتی آن در قرآن و روایات فایل ورد (word)
قرآن مجید
صحیفه سجادیه، ترجمه محسن غرویان وعبد الجواد ابراهیمی ،انتشارات الهادی ،چاپ پنجم ، 1379ش
نهج البلاغه، ترجمه محمّد دشتی ،انتشارات مشهورچاپ چهارم ،1380ش
1-عبد الکریم،المستفاد من قصص القرآن للدعوه ،بیروت ،مؤسسه الرساله ،1417ق،1997م جلد 1
2-کلینی محمّد بن یعقوب ، اصول کافی ،انتشارات دار الکتاب اسلامیه ، تهران ،1365ش ، جلد ,
3-مجلسی محمّد باقر ،بحارالانوار،دار احیاء التراث العربی، 1403ق،جلد 90 ,91,93,61
4-نوریها حسنعلی ، پرورش در پرتو نیایش،انتشارات دارالفکر ،چاپ اوّل، 1372ش
5-نجفی خمینی محمّد جواد ،تفسیر آسان ،انتشارات اسلامیه ،چاپ اوّل ، تهران ،1398ق،جلد 1,8
6-قریشی سید علی اکبر ،تفسیر احسن الحدیث ،انتشارات بعثت ،چاپ سوّم ،تهران ،1398ق ،جلد1,
7-طباطبایی سیدمحمّد حسین ،تفسیر المیزان ،دارالکتاب اسلامیه ،تهران ،1397ق،جلد 2,7,17,11,12,
8-شاه عبد العظیمی حسین بن احمد حسینی ،تفسیر اثنا عشری،انتشارات میقات ،چاپ اوّل ،تهران 1363ش،جلد
9-جوادی آملی ،تفسیر تسنیم ،انتشارات اسراء،چاپ اوّل ،1382ش ،جلد 5
10-بروجردی سید محمد ابراهیم ،تفسیر جامع ،انتشارات صدر ،تهران ،چاپ ششم ، 1360ش،جلد
11-علامه طبرسی ، تفسیر جوامع الجامع ،ترجمه علی عبد الحمیدی ،انتشارات پژوهش های اسلامی ،چاپ دوّم ،1385ش ،جلد 5
12-فیض کاشانی محسن ، تفسیر صافی ،انتشارات صدر ،چاپ دوّم ، تهران ،1415ق،جلد
13- عاملی ابراهیم ،تفسیر عاملی ،انتشارات صدوق ،تهران ،1360ش،جلد
14-مغنیه محمد جواد ، تفسیر کاشف ، انتشارات دار الکتاب اسلامیه،چاپ اول ،تهران، 1424ق جلد3
15-امین سیده نصرت ،تفسیر مخزن العرفان ،انتشارات نهضت زنان ، 1360 ش جلد2,9,11
16-علامه طبرسی ، تفسیر مجمع البیان ،ترجمه دکتر میر باقری ،انتشارات فراهانی ،1350ش جلد5,
17-غیوری سید علی ،تفسیر مبین ،انتشارات دار اسلامیه ،چاپ اول ، 1358ش جلد4
18-مکارم شیرازی ناصر ،تفسیر نمونه ، انتشارات دار الکتاب اسلامیه ،1358ش جلد1,13
19-قرائتی محسن ، تفسیر نور، انتشارات مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن ،چاپ پنجم ، 1383ش جلد
20-قائنی مهدی،دعا از منظر دانشمندان، انتشارات دارالفکر،چاپ اوّل ،1363ش
21-مدرسی سیدمحمّد تقی ،دعا پرواز روح وراه زندگی ،ترجمه مصطفی کمال نژاد ، انتشارات مطلع فجر،چاپ اوّل، 1370ش
22-اسدی گرمارودی اسدالله، راز ورمز نیایش ، انتشارات سبحان ،چاپ دوّم ،1374ش
23 – باقی عبدالعلی ، راز ونیاز وسوز وگداز ، انتشارات جلالی ،چاپ اوّل ،1362ش
24-حسن زاده آملی حسن ،رساله نور علی نور در ذاکر ومذکور،انتشارات تبلیغ ،تهران، 1371ش
25-میر شاه جعفری سید ابراهیم ،رهیافتی به نظام تربیتی اسلام ،انتشارات دانشگاه شیراز ،بی جا ،بی تا
26-مجلسی محمد تقی ، روضه المتقین ،انتشارات حوزه علمیه قم ،1399ق،جلد
27-قمی شیخ عباس ، سفینه البحار و مدینه الحکم والاثار ، انتشارات فراهانی ،جلد
28-صدر المتألهین ،شواهد الربوبیه ،ترجمه دکتر جواد مصلح ،انتشارات سروش ،چاپ اوّل
29-شیخ صدوق ، عیون اخبارالرّضا (علیه السّلام) ، انتشارات جان ،1378ق،جلد 1
30-حلّی ابن فد ،عده الداعی،انتشارات اسلامی ،1407ق
31-احسائی ابن ابی جمهور، عوالی الال،بی جا ،بی تا،جلد1
32- تمیمی آمدی عبدالواحد ،غررالحکم ودررالکلم ،قم ،چاپ اوّل ،1366ش
33-عمید حسن ،فرهنگ عمید ،انتشارات امیرکبیر ،چاپ پنجم ،1363ش،جلد 1
34-معین محمد ،فرهنگ معین ، انتشارات امیرکبیر ،چاپ چهارم ، 1360ش،جلد 1
35-شاذلی سید بن القطب بن ابراهیم ،فی الضلال القرآن ،انتشارات دار الشروق ،بیروت ،1407ق جلد 16
36-قریشی سید علی اکبر،قاموس قرآن ،انتشارات دار الکتاب اسلامیه ،چاپ هشتم ،1378ش ،جلد 1,2
37-حیدری اسدالله ، لذت حضور ،انتشارات شورای اسلامی،چاپ اول ،1375ش
38-ابن منظور ،لسان العرب ،انتشارات دار الصادر ،بیروت ،1410ق ،جلد 4
39-کاشانی محسن ،محجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء،انتشارات مؤسسه المحبیین ،چاپ اول ،جلد 1
40-فیومی احمد بن محمد ،مصباح المنیر،بی جا،بی تا
41-نوری محدث ،مستدرک الوسایل ،انتشارات آل البیت الاحیاءالتراث،قم ،چاپ اول
42-قمی عباس ،مفاتیح الجنان ،ترجمه سید محمد حسین سجاد ،انتشارات ثامن الائمه (علیه السّلام) چاپ چهارم
43-مطهری مرتضی ،مجموعه گفتار ،انتشارات صدرا ،
44-فارس ابوالحسین احمد ابن ،معجم المقاییس الغه ،شرکه مکتبه ومطبعه الحلبی ،جلد 2
45-بندر ریگی محمد ،منجد الطلاب ،انتشارات اسلامی ،چاپ هفتم ،1370ش
46-امیدی فرد عبدالله ،نقش دعا در زندگی اجتماعی ،انتشارات میثم تمار،چاپ دوم ،1378ش
47-فتاحی حمید ،نقش دعا در زندگی انسانها ،انتشارات مرتضی ،چاپ اول،1382ش
48-الکسیس کارل،نیایش ،ترجمه دکتر شریعتی ،حسینیه ارشاد
49- الحویزی عبد علی بن جمعه عروسی،نور الثقلین ،مطبعه اسلامیه ،قم ،بی جا ،جلد1
50- عاملی محمد ابن الحسن الحر،وسایل الشیعه ،اتتشارات آل بیت ،1409ق ،جلد 14
51-فیض کاشانی محسن ،وافی ،بی جا ،بی تا،جلد2
مفهوم دعا
دعا از ریشه دعو به معنی خواندن و حاجت خواستن و استمداد است[1] و تفاوتی ندارد که به صورت مصدر باشد یا ماضی یا مضارع و سایر مشتقات آن
کلمات دعا و مشتقاتش حدود بیش از 200 بار در قرآن بکار رفته است. واژه‌ی دعا در زبان عربی به ضم اول و مدآخر خوانده می‌شود که مصدر است و جمع آن ادعیه می‌باشد. دعا آن است که کسی را با صدا و کلام خود متوجه کنی[2]، دعا الرجل ناداه[3] او را صدا زد. دعاء به معنی خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و گاهی مطلق خواندن آن منظور است.[4]
دعا¬ دعاء: خواندن جمله‌های مأثور از پیامبران و امامان در اوقات معین برای طلب آمرزش و برآورده شدن حاجات، نیایش کردن، درخواست حاجت از خدا، نیایش، مدح، ثنا، تحیت، درود، سلام، تضرع، نفرین. [5]
خواندن، ادعا کردن، صدا کردن، آن را خواند، صدا زد، علاقه‌مند شد، ;.[6]
علامه طباطبایی معتقد است دعا آن است که از قلب برخیزد و زبان فطرت آن را طلب کند نه این که زبان هر طور خواست حرکت کند، بدان معنا که انسان چنین حقیقتی را در باطن جان خود می‌شناسد و به طور روشن آن را می‌فهمد. [7]
ویژگی مهم این تعریف آن است که شامل هر دعایی می‌شود، از این‌رو علامه در ذیل همان عبارت با کمی فاصله می‌نویسد
«لذا می‌بینید که خدای متعال حتی آنچه را که زبان در آن حال دخالت ندارد سؤال شمرده و در قرآن کریم فرموده آنچه را سؤال کردید به شما عطا شده،و اجمال مطلب آن که نعم الهی قابل ذکر و سؤال و احصاء نیست و هرگز با زبان آن را نخواسته‌اند.» [8]
المصباح المنیر در این‌باره می‌نویسد: دَعَوْتُ الله، اَدْعُوهُ: دُعاءً، اَبْتَهَلْتُ الَیْه بالسؤال وَرَغَبْتُ فیماعِنْدَهُ مِنْ الخَیر و دعوتُ: زیداً: نَادَیْتُهُ و طَلَبْتُ اقبالَهُ وَ دَعا الموذِّن الناس اِلی الصَلاه؛ یعنی خدا را خواندم، به درگاه او با سؤال گریه و زاری و تضرع کردم به آنچه پیش خداوند از خیر و نیکی هست رغبت و میل نمودم و (دعوتُ زیداً) یعنی زیدا را ندا کردم و اقبال او را خواستم. [9]
شاید بتوان از مجموع آنچه گفته شده چنین استفاده کرد بهترین و جامع‌ترین تعریف برای دعا همان (طلب به معنای) عام است که شامل تمامی اقسام دعا می‌شود
و در اصطلاح دعا یعنی این که بنده زبان مسکنت و استمداد و التماس به درگاه الهی بگشاید و از فضل و رحمت نامتناهی او مراد و مطلوب خویش را درخواست نماید
دعا کردن یکی از بهترین اعمالی است که هم خداوند در قرآن و هم پیامبرe و امامان (علیهم‌السلام) به آن سفارش بسیار نموده‌اند. [10]
در قرآن کریم آمده است
«وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعَونِی اَسْتَجِبْ لَکُمْ ;[11] و گفت پروردگارتان بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را.»
و رسول اکرمe می‌فرماید: «الدُُّعَا مُخُ العِبَادَه[12] دعا مغز عبادت است.»
در اصطلاح فرهنگ و علوم اسلامی دعا، خواندن خدا و خواستن از اوست، امّا نه هرگونه خواندن، بلکه خواندنی که با صدق و اخلاص اصرار و الحاح و عجز و التماس توام باشد. خواندنی که نشانگر نیاز انسان و یا ترس از محیط، ستم‌ستمگران و فشارهای روحی زندگی است. بنابراین بسیاری از اوقات، قطرات اشک دعاکننده، گواه صادقی بر دلدادگی، عشق و پرستش و نیازمندیش به درگاه خداوند است. [13]
واقعیتی که قرآن به آن تصریح کرده
«یَا اَیُهَا النَّاسُ اَنْتُمُ الفُقَرَاءُ اِلَی اللهِِ و الله ُهُوَ الغَنیُّ الْحَمیدُ[14] ای مردم شما (همگی) نیازمند خدایید، تنها خداوند است که بی‌نیاز و شایسته هرگونه حمد و ستایش است.»
این احساس فقر در خویشتن و درک غنا و بی‌نیازی خالق جهان، چهره‌ی ناپیدای حقیقت دعاست که از نخستین روز حیات در اعماق وجود آدمی به ودیعه نهاده شده است. دعا همواره دو طرف داشته خدا و بنده. لذا جای شگفتی نیست اگر مشاهده می‌کنیم که همه‌ی انسانها، در هنگام سختی دست نیاز به سوی خالق خویش می‌گشاید[15] و قرآن چه زیبا بیان کرده است
«وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیبًا إِلَیْهِ[16] و چون به انسان آسیبی رسد، پروردگارش را، در حالی که به سوی او بازگشت‌کننده است، می‌خواند»
وقتی انسان چیزی را از خدا بخواهد و بداند اجابت می‌شود، استعدادهایش شکوفا می‌شود و زمینه برای رشد و ترقی و تکامل انسان فراهم میگردد؛ چون دعا خواستن است، طلب کردن است نه خواندن به طور مطلق و وقتی آدمی از قدرتی که علی کل شیء قدیر است چیزی می‌خواهد به دنبال عللی که او در اختیارش قرار داده می‌رود و مطمئن است که خداوند هم کارساز است و مقدمات آن را فراهم می‌سازد.[17]
هر مسلمان و هر انسانی رو به سوی خدا داشته باشد و دل به اجابت دعا بندد و از رحمت الهی دلسرد نگردد. چرا که از روح و رحمت خدا مأیوس نمی‌گردند مگر کافرین که معرفت به مقام الوهیت و فضل و کرم او ندارند.[18]
«وَلاَ تَیْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِنَّهُ لاَ یَیْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ[19] و از رحمت الهی مأیوس نشوید، همانا کسی جز اهل کفر از رحمت الهی مأیوس نگردد.»
دعا کردن برای انسان یک نیاز طبیعی است و آنچه دارد از خدا دارد و بدون افاضات او لحظه‌ای باقی نمی‌ماند. در ذات و صفات و افعال به خدا وابسته است، چنین موجود ناتوانی، در حل مشکلات و تأمین نیازهای خود چاره‌ای جز این ندارد که دست نیاز به سوی پروردگار بی‌نیاز دراز کند و از او استمداد نماید دعا از بهترین عبادت‌هاست.[20]
دعا آرامش دل‌ها
در فرهنگ انسان‌ساز اسلام، مفاهیمی وجود دارد که بی‌نیاز از هرگونه استدلال و پرسش است و تنها با داشتن تصوری از آنها پذیرفته می‌شوند. دعا یکی از این مجموعه مفاهیم ارزشمند است، بشر آنگاه که از تلاش بی‌حاصل خویش در برهوت دنیای مادی و ناکامی‌های جانکاه و در حسرت خود ساخته و آه و افسوس‌های بی‌پایان، دچار سرشکستگی میگردد و همه‌ی روزنه‌های امید را به روی خود بسته می‌بیند. آن گاه که در پی شکست‌ها و نرسیدن به خواسته‌ها، نور ضعیف شعله‌ی حیات در وجودش به تارمویی بند است و; ناگهان دستی قدرتمند از اعماق وجود آدمی سر برآورده، او را متوجه قدرتی می‌سازد که همه‌چیز از آن اوست و توان انجام هرکاری فقط از وی ساخته است آری این دست دعا است که در بحرانی‌ترین لحظه‌ها ،ارتباط انسان را با خدای خویش برقرار ساخته، جریان دوباره‌ی حیات و امید را در رگ‌های وی جاری می‌سازد. دعا ترجمان و زبان گویای این ارتباط است. [21]
دعا بزرگ‌ترین و با فضیلت‌ترین امری است که روح انسان را متعالی کرده و باعث تربیت انسان و حرکت او به سوی حق تعالی میگردد. دعا در آدمی امید و تسلیمی به وجود می‌آورد و دل آدمی را برای پذیرفتن آنچه که خدا بخواهد آماده میکند و به روی ما، درچارچوب زندگی محدود دریچه‌ای به سوی جهان معنوی گشوده می‌شود. [22]
دعا آرامش‌بخش دل‌ها است و همین آرامش است که در روح و مغز آدمی نوعی انبساط ایجاد میکند و روح را از حالت خمودگی بیرون می‌آورد و به حرکت وا می‌دارد و گاهی روحیه دلاوری و قهرمانی به دعاکننده می‌بخشد، دعا به انسان متانت در رفتار انبساط و شادی درونی، استعداد پیروزی و استحکام در استقبال از حوادث می‌دهد و بدان وسیله آدمی توجه زیادی به ذات خداوند متعال پیدا میکند و مانند سایر عبادات اثر تربیتی دارد. [23]
دعا روح ایمان را در نفوس بر می‌انگیزد، و انسان لذت ارتباط با خداوند را درک میکند. انسان را متکی به خدا و مستقل می‌سازد و از اتکای به دیگران بی‌نیاز میکند
دعا حب‌الهی را در دل رسوخ می‌دهد و نفس را از مشغله‌های بیهوده رها میکند و چراغ امید را در قلب و دل انسان روشن می‌سازد، دعا کشش بنده ضعیف و نیازمند به سوی خداوند کریم است، دعا کلید و وسیله‌ی قرب الهی، لب عبادت، مغز و اساس طاعات و حیات روح است. [24]
رسول اکرم می فرماید:«الدُّعَامُخُ العِبَادَه وَلایُهلِِکُ مَعَ الدُعاءِاَحَد دعا مغز عبادت است وبا دعا کسی هلاک نمی شود.» [25]
دعا موجب نزول برکات و شرح صدر در انسان می‌شود، دعا چراغ جان است، جان‌ها را بر می‌افروزد و زبان‌ها را معطر می‌سازد دعا اطمینان‌بخش دل‌ها و فضیلت هر انسان خداجوست. دعا سدی در برابر گناه و انحراف است. [26]
انواع دعا
1-دعای رغبت)میل و شوق به چیزی(: که امید بر آدمی مستولی است و در آن کف‌دست‌ها رو به آسمان است
2- دعای رهبت)خوف وترس از چیزی(:که ترس بر انسان مستولی است در آن پشت‌دست‌ها به آسمان است (مانند تشهد)
3- دعای تضرع: که در آن انگشت دوم (سبابه دست راست) به طرف راست و چپ حرکت داده می‌شود
4- دعای تقبّل: که خدا می‌فرماید
«وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا»[27] و در آن انگشت دوم دست چپ به آرامی به سمت بالا و پایین حرکت داده می‌شود
5- دعای ابتهال: که در آن دستها و بازو مقابل صورت قرار می‌گیرد و ابتهال وقتی است که حالت گریه به آدمی دست دهد.[28]
هدف این حالات
این حالات و هیئت‌هایی که در مورد انواع دعا ذکر شد یا تعبد است (برای علتی که نمی‌دانیم)و یا برای بعضی مناسبت‌های عرفی است
به طور مثال مقصود از گشودن دستها در حال رغبت و شوق به خاطر این است که این حالت شخص را به فضل خدا نزدیک‌تر میکند و او مانند کسی است که دست‌های خود را برای ریزش احسان آماده و باز کرده است
و در رهبت گویا بنده به زبان‌خواری و بی‌مقداری به عالم خفیات و اسرار عرضه می‌دارد: پروردگارا من به باز کردن کف دست به سوی تو اقدام نکردم و روی آنها را به واسطه شرمندگی و خواری به طرف زمین متوجه کرده‌ام
و مقصود به جنباندن انگشت به طرف راست و چپ درحال تضرع این است که خود را به آن کس که فرزند مرده و داغ دیده است شبیه سازد زیرا چنین کسی در آن حال دستها را به این سو و آن سو حرکت می‌دهد. [29]
و در حال تبتل که انگشتان را گاهی بالا می‌برد و گاهی پایین، مقصود این است که گویا به زبان حال به پروردگار عالم عرض میکند من از همه قطع علاقه کردم و فقط به درگاه تو روی آوردم و با یک انگشت اشاره کند که علامت آن باشد که یگانگی خداوند را درنظر دارد و مقصود از دستها و بازوها را مقابل صورت گذاشتن درحال ابتهال یا کشیدن دو دست و بازو به سوی آسمان آن است که اظهار کوچکی و خواری نموده باشد همچون غریقی که دست‌های عریان خود را از آب بیرون آورده و با تمام وجود استمداد می‌طلبد. [30]
موارد استعمال دعا در قرآن
1 خواندن و ندا کردن
«هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لَّدُنْکَ ذُرِیَّهٌ طَیِبَّه إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاء[31] در آن هنگام که زکریا آن همه لیاقت و شایستگی را در مریم دید) پروردگار خویش را خواند و عرضه کرد: خداوندا، از ناحیه خود فرزند پاکیزه‌ای به من عطا فرما که تو شنونده دعایی.»
زکریا u از دیدن آن معجزات برمریم (سلام‌الله‌علیها) به طمع فرزند افتاد که خداوند از راه خرق عادت به وی فرزد دهد و اگرچه قبل از این هم به قدرت خدا بر این کار ایمان داشت ولی فکر می‌کرد که روی مصالحی چنین نخواهد کرد ولی چون خرق عادت را درباره‌ی مریم سلام‌الله‌علیها مشاهده نمود[32] خدا را خواند و او را صدا کرد و از او طلب فرزند نمود، خدا هم خواسته‌ی او را اجابت کرد
«فَادعُوُاللهَ مُخلِصِینَ لَهُ الدِّین[33] پس خدا را بخوانید در حالی که دین را برای او خالص کرده‌اید.» در آیات 60 سوره مؤمن، 186 سوره بقره، 54 و 55 سوره اعراف «دعا» به معنی خواندن بکار برده شده است
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌نویسد: وقتی آیات قبل بر وحدانیت خدای تعالی دلالت کرد، و معلوم شد که تنها رازق او است، لاجرم بر همه مردم البته غیر آن کفاری که آیات را تکذیب کرده و مجادله نمودند ـ لازم است که او را بخوانند، ;[34]
2 پرسش کردن
«قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لّنَا مَا هِیَ[35] بنی اسرائیل به موسی گفتند از پروردگارت سؤال کن که برای ما روشن کند این ماده گاو چگونه ماده گاوی است.»
هنگامی که مردی از بنی‌اسرائیل کشته شد برای مشخص شدن قاتل، حضرت موسی u فرمود: گاوی ذبح کنند. بنی‌اسرائیل بهانه‌جو بر اثر ضعف معرفت و ضعف روح تسلیم در برابر اوامر حق پنداشتند که موسای کلیم u آنان را مسخره کرده است. حال این که آن حضرت خردمند بود و مرتکب هیچ گناهی از جمله استهزاء در حین انجام مأموریت الهی نمی‌شد؛ از این رو در تنزیه نفس خویش فرمود: به خدا پناه می‌برم که از جاهلان باشم. آنان با گستاخی، تکبر و برخوردی طلب‌کارانه و ناسازگار با روح توحید گفتند: از خدایت بخواه و پرسش کن که ویژگی‌های گاو را برای ما بیان کند.[36]
3 فریادرس خواستن
«قُلْ أَرَأَیْتُکُم إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَهُ أَغَیْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ;[37] بگو اگر راست می‌گویید به من خبر دهید اگر عذاب خدا به شما رو آورد و یا قیامت شما را درگیرد آیا غیر از خدا کسی را به فریادرسی خود می‌خوانید؟ بلکه تنها او را به فریادرسی می‌خوانید.»
ای پیامبر گرامی e به این کفار بگو؛ اگر شما مانند مشرکین گذشته گرفتار عذاب‌های سخت خدا شوید یا آن که ساعت قیامت و هول محشر که از طرف خدا به شما وعده داده شده، فرارسد چه می‌کنید؟ و به چه کسی پناه خواهید برد؟ آیا باز هم دست به دامان همان بتان خواهید شد و از آنها استمداد و کمک خواهید گرفت؟ هرگز، در چنین حالی فقط از خدا کمک می‌خواهید.[38]
4 تشویق و ترغیب کردن به چیزی(البته اگر بعد از آن کلمه الی ذکر شود)
«وَاللّهُ یَدْعُو إِلَى دَارِِ السَّلاَمِ[39] و خداوند به خانه امن و سلامت تشویق میکند.»
و در آیه 41 سوره غافر می‌فرماید
«وَیَا قَوْمِ مَا لِی أَدْعُوکُمْ إِلَى النَّجَاهِ وَتَدْعُونَنِی إِلَى النَّارِ [40] مؤمن آل فرعون گفت: ای قوم چرا من شما را به نجات تشویق می‌کنم و شما مرا به آتش تشویق می‌کنید؟»
در جمله «اَدعُوُکُم اِلَی النََّجَوه»، فعل دعا هم به الی متعدی و هم به لام؛ و هنگامی که با الی متعدی می‌شود به معنی تشویق و ترغیب کردن است.[41]
در آیه قبل خداوند ترسیم روشن و گویایی از زندگی زودگذر و فریبنده و پرزرق و برق دنیای مادی نشان می‌دهد. لذا در آیه 25 سوره‌ی یونس، خداوند به دار السلام، خانه صلح و سلامت و امنیت دعوت میکند و بندگانش را تشویق میکند که به دنیایی قدم گذارند که نه از کشمکش‌های غارتگران دنیای مادی خبری است و نه از مزاحمت‌های احمقانه‌ی ثروت‌اندوزان از خدا بی‌خبر، و نه جنگ و خونریزی و ;[42]
5 کمک خواستن
«فَأْتُواْ بِسُورَهٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءکُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ[43] بیاورید سوره‌ای مثل قرآن و کمک بخواهید از زبدگان غیر از خدا، اگر راست می‌گویید؟»
طریقه اثبات نبوت پیامبر اکرم این است که:قرآن گروهی که عاقل وفصیح بودندرا مورد خطاب قرار دادوفرمود:از هم کمک بگیرید تعداد ده سوره یا یک سوره نظیر قرآن بیاورید،عجز آنان موجب اتمام حجت بر آنان وصدق گفتار پیامبر شد. [44]
دعا در قرآن
1 عبادت بودن دعا
خداوند در قرآن می‌فرماید:«وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»[45] در این آیه، دعا کردن، عبادت محسوب شده و به متخلف متکبر وعده‌ی عذاب داده شده است، زیرا وقتی دعا نکردن و از خدا نخواستن کسی به دلیل تکبر و خود بزرگ‌بینی در مقابل خداوند باشد در نتیجه به دلیل آن غرور و خودخواهی خود را توانا و قادر می‌داند و به قدرت کامله‌ی لایزال الهی معتقد نیست و تابع مقررات سعادت‌بخش الهی نیست؛ بلکه تابع هوا وهوس است
در نتیجه از قدرت و توان خود استفاده میکند و تا آنجا که بتواند حقوق جامعه را تضییع میکند و ارزشی برای آنها قائل نمی‌شود و آنها را ناچیز و برده‌ی خود می‌داند. [46]
2 پذیرفتن دعا از جانب خداوند
در قرآن اجابت و پاسخ‌گویی به دعای دعاکنندگان به صراحت وعده داده شده است. «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ;»[47]
جمله «فَإِنِّی قَرِیبٌ» حاکی است که در هر حال و در هر شرایط و هر مکان رابطه با خدا و خواندن خدا میسر است، خدایی که به انسان از خود انسان نزدیک‌تر است، جمله «اُجِیبُ دَعوَه الدَّاعِ» در این آیه دلالت دارد که استجابت دعا از جانب خدا حتمی است مگر آن که دعا برخلاف طبیعت، یا نفرین به مردم یا موانع دیگری داشته باشد که آن موقع صورت دعا را دارد ولی در واقع دعا نیست و یا چیزی می‌خواهد که صلاح او نیست و اگر حقیقت آشکار شود می‌بیند که به ضرر او است.[48]
3 راهنمایی در قالب دعا
در برخی آیات که در آنها به دعا امر شده یا آیه‌هایی که در قالب دعا بیان شده، عمیق‌ترین مضامین اخلاقی و عالی‌ترین ارزش‌های معنوی دیده می‌شود، که به انسان می‌آموزد از خدا چه بخواهد و حتی چگونه بخواهد. [49]
«رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا;»[50]
از این برداشت می‌شود که صبر و پیروزی ملازم یکدیگر هستند. در اثر صبر، ظفر و پیروزی می‌آید.[51]
«رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ;»[52]
و چون صاحبان خلقت (بطلان) را از خلقت و نظام آفرینش نفی کردند نتیجه گرفتند که خداوند متعال به زودی برای روز پاداش و جزاء محشورشان خواهد کرد و در آن روز است که خداوند پاداش خوارکننده‌ای که آتش است به ظالمین خواهد داد و کسی نمی‌تواند منکر مصلحت عقاب شود چه آن که، در غیر این صورت خلقت باطل خواهد بود.[53]
طبق این آیه، جهان بی‌هدف آفریده نشده و انسان نیز که جزء این جهان است. هدفدار است، زیرا بیهودگی، خلاف نظام خلقت است
اهمیت دعا از دیدگاه قرآن
در قرآن، آیات فراوانی عظمت دعا را بیان نموده است و دعا را یکی از مصادیق بارز و روشن عبادت خداوند می‌داند و کوتاهی و روی‌گردانی از نیایش و دعا را از مصادیق استکبار و تار‌ک دعا را جزء مستکبرین معرفی کرده است. [54] برای نمونه به برخی از آن آیات اشاره می‌شود
الف) «وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ؛[55]بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را»، بدرستی آنانی که از عبادت خدا سرپیچی می‌نمایند و کبر می‌ورزند خوار و ذلیلانه وارد دوزخ خواهند شد.»
در این آیه‌ی شریفه فرمان دعا و وعده‌ی استجابت داده و سرپیچان از دعا را مستکبران دانسته است. ذیل آیه‌ی شریفه حدیثی از زراره نقل شده که امام باقرu فرمودند: «اِنََّّ اللهَ تَعَالَی یَقُول: اِنَّ الَّذِینَ یَستَکبِرُونَ; [56] قَالَ: هُوَدُعَاءُ وَ اَفضَلُ العِبَادَه الدُّعَاءُ:قَُلتُ اِنَّ اِبراهِیمَ لاوهٌ حَلِیم[57]؛ قَالَ اَلاوَاهُ: هُوَالدُّعَاءُ منظور از عبادت، دعاست. ارزشمندترین و بهترین عبادت دعا می‌باشد و نیز مراد از اواه در انَّ ابراهیم لاواه حلیم، دعاست.»[58]
پروردگار شما فرموده مرا از روی خلوص بخوانید تا دعای شما را اجابت کنم. انس بن مالک از پیغمبر اکرم e روایت کرده فرمود: «هرگاه یکی از شما حاجتی دارد باید از خدا بخواهد، تا جایی که اگر بند نعلین یکی گسسته شود باید در اصلاح آن به خدا استعانت بجوید.» و فرمود: «دعا عبادت است و آن‌هایی که از نیایش در پیشگاه خدا اعراض و سرکشی می‌کنند به زودی با ذلت و خواری وارد دوزخ خواهند شد.»[59]
ب) «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ؛[60] ای رسول ما به امت بگو که اگر دعای شما نبود خدا به شما توجه و اعتنایی نداشت، ارزش انسان از دیدگاه خداوند در دعای او نهفته است.»
خلاصه این آیه تأکید به دعا نموده و خطاب به رسول خود می‌نماید که به این‌ها تذکر بده و بگو که اگر دعاء شما و استعانت شما نبود، پروردگار من به شما اعتنایی نمی‌نمود، چیزی که بنده را به خدا نزدیک می‌گرداند همان عبادت ذکر و دعا است که سبب مزیت انسان، نزد خدا میگردد و به همین واسطه او را گرامی می‌دارد و مورد نظر لطف پروردگارش قرار می‌گیرد.[61]
ج) «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ؛[62] و هنگامی که بندگان من از تو درباره من سؤال کنند بگو من نزدیکم!»
این آیه روی سخن خود را به پیامبر کرده، می‌گوید: هنگامی که بندگانم از تو درباره من سؤال می‌کنند بگو نزدیکم، نزدیک‌تر از آنچه تصور کنید، نزدیک‌تر از شما به خودتان و من دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا می‌خواند اجابت می‌کنم. بنابراین باید بندگان من دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، باشد که راه خود را پیدا کنند و به مقصد برسند.[63]
دعا در کلام معصومین(علیهم السلام)
گسترده‌ترین مباحث مربوط به دعا را در کلام رسول‌اللهe و امامان معصوم (علیهم‌السلام) می‌توان دید. ما در این نوشتار مباحثی را برگزیده به اختصار درباره آنها بحث خواهیم کرد
1) برتر از تلاوت قرآن
از امام صادقu سؤال شد: «فَاَیَّهُمَا اَفضَلُ کَثرَهَ القِرَاءَهُ اوکَثرَه الدُّعَاء؟ قَالَ الدُّعَاء؟[64]؛ زیاد خواندن قرآن افضل است یا زیاد خواندن دعا؟ فرمودند: دعا»
2) کلید خزائن الهی
قال علیu: «اِعلَم اَنَّ الَّذِی بِیَدِهِ خَزَائِنُ مَلَکُوتُ الدُّنیَا وَ الاخِرَه قَد اَذِنَ لَکَ فِی الدُّّعَاء و تَکَفَّلَ لَکَ بِالاِجَابَه وَ اَمَرَکَ اِن تَسألَهُ لِیُعطِیکَ وَ هُوَ; ثُمَ جَعَلَ فِی یَدِکَ مَفَاتِیحَ خَزَائِنُهُ بِمَا اَذِنَ;؛ [65] بدان آن خدایی که خزانه‌های آسمان‌ها و زمین در دست اوست و به تو اجازه‌ی دعا کردن داده و ضامن پذیرفته شدن آن گشته است و فرموده که از او بخواهی تا ببخشد و رحمت و مهربانی بطلبی تا مهربانی کند و بین تو و خود کسی را نگذاشته که او را از تو بپوشاند و تو را ناچار نگردانیده که نزد او شفیع و میانجی ببری; و کلید خزانه هایش را در دست تو نهاده با آنچه که به تو اجازه داد تا از او بخواهی پس هرگاه بخواهی، با دعا درهای نعمتش را می‌گشایی.»
3) برترین عبادت
زراره از امام باقرu روایت می کند که فرمود: خدای عزوجل می‌فرماید
«اِنَّ الَّذِینَ یَستَکبِرُونَ عَن عِبَادَتِی سَیَدخُلُونَ جَهَنََّمَ دَاخِرِینَ[66] ؛قَالَ هُوَ دُعَاء وَاَفضَلُ العِبَادَه الدُّعَاء;[67] همانا آنان که از پرستش من روی بگردانند، زود است که سرافکنده به دوزخ درآیند.» و در این آیه مقصود از عبادت، دعا است و بهترین عبادت دعاست
چرا دعا افضل است و چگونه لب و مغز عبادت است؟ چگونه دعا کردن، خواندن چند جمله دعا و یا ادعیه مأثوره، مثل دعای ابوحمزه ثمالی از همه‌ی اعمال واجب و حتی از خود روزه ماه مبارک رمضان ثوابش بیشتر است؟ آیا باورکردنی است که خواندن دعای عرفه از حج واجب برتر است؟ اگر چنین است، پس چرا واجب نشده؟ یا چگونه دعا خواندن که ذکر زبانی است، لب و مغز روزه است؟[68]
بانو امین در تفسیر خویش در مورد این آیه آورده است که: این آیه اشاره به عظمت و اهمیت دعا و طلب حاجت نمودن از خدا و قطع امید از غیر او دارد و آیات و اخبار در اهمیت و فضیلت دعا بسیار است، چنان چه در اول آیه امر می‌نماید «ادعونی؛ بخوانید مرا» و امر مولوی دلالت بر وجوب دارد و در آخر آیه تهدیده به عذاب جهنم برای کسانی که از روی کبر از دعا خودداری می‌نمایند میکند زیرا کسی که خود را فقیر الی الله و خدا را غنی بالذات دانست البته در همه حال روی نیازمندی به سوی بی‌نیاز مطلق می‌آورد و در ظاهر و باطن ملتجی و پناهنده به او خواهد گردید.[69]
برای پی‌بردن به مفاهیم کلمات معصومین علیهم‌السلام درحد توان باید توجه کرد که افضل بودن به معنی ارزش بیشتر داشتن و ترجیح داشتن بر بقیه است، لکن این افضلیت، به طور قطع از همه‌ی جهات نیست، زیرا اول اینکه قابل باور نیست که یک دعای زبانی و یا یک خواسته قلبی، همراه با دعای زبانی از همه افضل باشد؛ و در ثانی چنین امری با وجود این همه احکام و قوانین سازش ندارد و لازمه اش آن است که فقط دعا واجب شده باشد و بس؛ امّا این افضل بودن از حیث تحریک کردن و منشأ بودن و از جهت اعتقاد توحیدی است. زیرا مراد از دعا خواستن است و خواستن از خداوند، منشأ همه‌ی عبادت‌هاست و هنگامی که انسان سعادت اخروی و بهشت و نعم جاودانی را از خدا بخواهد، به طور قطع به دنبال امتثال و اطاعت از فرمان‌های خداوند می‌رود و واجبات و مستحبات را انجام می‌دهد؛ و از جمله آنها خواندن خود ادعیه است که متضمن خواسته‌های معنوی و مادی و حتی توفیق در اطاعت و عبادت است. پس دعا به معنای خواستن، نه تنها عامل محرک برای عبادت الهی است، بلکه عامل ترک گناه و معصیت است؛ زیرا وقتی انسان می‌خواهد گرفتار عذاب نشود، گناه نمی‌کند. [70]
4) کلید رستگاری
حضرت علیu می‌فرماید: «الدُّعَا مَفَاتِیحَ النَّجَاح وَ مَقَالِیدَ الفَلاح؛[71] دعا کلید پیروزی و گنجینه رستگاری است.»
5) اسلحه انبیاء و مؤمنان
پیامبر اکرمe می‌فرماید: «الدُّّعَا سَِلاحُ المُومِن وَعَمُودُ الدِّین وَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرَضِین[72]؛ دعا سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمان‌ها و زمین است.»
حضرت رضاe همواره به اصحاب خود می‌فرموند: «عَلَیکُم بِسِلَاحِ الاَنبِیَاء فَقِیل: وَ مَا سِلاحِ الاَنبِیَاء؟ قَالَ: الدُّعَاء[73]؛ برشما باد اسلحه پیامبران، به ایشان عرض شد: اسلحه پیامبران چیست؟ فرمود: دعا.»
6)وسیله ی دفع بلا
[1] حسن عمید، فرهنگ عمید، انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم، 1363، جلد اول، ص
[2] ابوالحسین احمد ابن فارس، معجم‌المقاییس الغله، به تحقیق عبدالسلام محمد هارون، شرکه مکتبه و مطبعه الحلبی، ج2، ص
[3] ابن‌منظور، لسان‌العرب، دارالصادر، بیروت، 1410ق، ج4، ص
[4] سید علی‌اکبر قرشی، قاموس قرآن، انتشارات دارالکتاب اسلامیه، چاپ هشتم، 1378، جلد 1و2، ص
[5] محمدمعین، فرهنگ معین، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم، 1360، ج1، ص
[6] محمد بندرریگی، منجدالطلاب، انتشارات اسلامی، چاپ هفتم، آذر 1370، ص
[7] سید محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، دارالکتب اسلامیه، تهران، 1397ق، ج2، ص
[8] همان
[9] احمد بن محمد فیومی،مصباح المنیر ،بی جا، بی تا،ص
[10]عاطفه زرسازان،آداب دعا در نیایش های انبیاء، نشریه بینات،شماره55، 22/3/
[11] سوره مؤمن، آیه
[12] محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق، ج90، ص
[13] دکتر عبدالله امیدی فرد، نقش دعا در زندگی اجتماعی، انتشارات میثم تمار، چاپ دوم، 1378، ص
[14] سوره فاطر، آیه
[15] دکتر عبدالله امیدی فرد،نقش دعا در زندگی اجتماعی،ص
[16] سوره زمر، آیه 8
[17] دکتر عبدالله امیدی فرد،نقش دعا در زندگی اجتماعی ، ص
[18] بانوی اصفهانی سیده نصرت امین ،تفسیر مخزن‌العرفان،انتشارات نهضت زنان مسلمان،1361ش،تهران، ج6، ص
[19] سوره یوسف، آیه
[20] عاطفه زرسازان ،مقاله آداب دعا در نیایش های انبیاء(علیهم السلام) ، نشریه بینات،شماره 55،22/3/
[21] دکتر عبدالله امیدی فرد،نقش دعا در زندگی اجتماعی ، ص
[22] حسنعلی نوریها، پرورش در پرتو نیایش،انتشارات دارالفکر، چاپ اول، پاییز 1372 ص
[23] دکتر عبدالله امیدی فرد،نقش دعا در زندگی اجتماعی ، ص
[24] حسنعلی نوریها، پرورش در پرتو نیایش، ص
[25] محمد باقر مجلسی،بحار الانوار،ج90،ص
[26] حسنعلی نوریها، پرورش در پرتو نیایش، ص
[27] مزمل، آیه
[28] سیدحمید فتاحی، نقش دعا در زندگی انسانها،نشرمرتضی،چاپ اوّل،اردیبهشت1371، ص
[29] همان ،ص
[30] سید حمید فتاحی، نقش دعا در زندگی انسانها، ص
[31] سوره آل عمران، آیه
[32] علامه طبرسی رحمت‌الله‌علیه،تفسیر مجمع‌البیان، مترجم: آقای دکتر سید ابراهیم میرباقری، انتشارات فراهانی، سال 50، ج4، ص
[33]سوره مؤمن، آیه
[34] سیدمحمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج17،ص
[35]سوره بقره، آیه
[36] آیت‌الله جوادی آملی،تفسیر تسنیم، نشر اسراء، اول 1382، ج5، ص
[37] سوره انعام، آیه 40 تا
[38] سید علی غیوری، تفسیر مبین، انتشارات دارالاسلامیه، چاپ اول، 83، ج4، ص
[39]سوره یونس، آیه
[40] سوره غافر، آیه
[41] امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، مترجم علی عبدالحمیدی، عبدالعلی صاحبی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ دوم، 1385، ج5، ص
[42] استاد محقق ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات دار کتاب الاسلامیه، 1358، ج8، ص
[43]سوره بقره، آیه
[44] محمد جواد نجفی خمینی ،تفسیر آسان،انتشارات اسلامیه،تهران،1398ق،چاپ اوّل،ج1،ص
[45] سوره غافر، آیه
[46] دکترعبدالله امیدی‌فرد، نقش دعا در زندگی اجتماعی، ص
[47] سوره بقره، آیه
[48] سید علی‌اکبر قریشی، تفسیر احسن‌الحدیث، انتشارات بنیاد بعثت، تهران، چاپ سوم، 1377ش، ج1، ص
[49] دکتر عبدالله امیدی‌فرد، نقش دعا در زندگی اجتماعی، ص
[50] سوره بقره، آیه
[51] محسن قرائتی، تفسیر نور،انتشارات مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن،چاپ پنجم،بهار 1383ش،ج1، ص
[52] غافر، آیه
[53] محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج7، ص
[54] دکتر عبدالله امیدی‌فرد، نقش دعا در زندگی اجتماعی،ص
[55] سوره غافر، آیه
[56] همان
[57] سوره توبه،آیه
[58] محمد بن یعقوب کلینی،اصول کافی،انتشارات دارالکتاب السلامیه ،تهران،1365ش،ج2،ص
[59] سید محمد ابراهیم بروجردی،تفسیر جامع، انتشارات صدر، تهران، چاپ ششم، 1366ش،ج6 ،ص
[60] سوره فرقان، آیه
[61] بانوی اصفهانی سیده نصرت امین،تفسیر مخزن‌العرفان ، ج9، ص
[62]سوره بقره، آیه
[63] ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج1، ص
[64] محمد باقر مجلسی ،بحارالانوار، ج90، ص
[65] نهج البلاغه،ترجمه محمد دشتی ،انتشارات مشهور،چاپ چهارم ،1380ش ،نامه 31،ص
[66] غافر، آیه
[67] محمد بن یعقوب کلینی،اصول کافی،ج2،ص
[68] دکتر عبدالله امیدی فرد،نقش دعا در زندگی اجتماعی،ص
[69] بانوی اصفهانی سیده نصرت امین، مخزن‌العرفان در تفسیر قرآن، ج11، ص
[70] دکتر عبدالله امیدی‌فرد، نقش دعا در زندگی اجتماعی، ص
[71] محمد باقر مجلسی ،بحارالانوار، ج90، ص
[72] محمد بن یعقوب کلینی ،اصول کافی، ج2، ص
[73] محمد باقر مجلسی ،بحارالانوار، ج90،ص
