مقاله بررسی سه منار? مهم دور? سلجوقی چهلدختران اصفهان، تاریخان? دامغان و مسجد جامع ساوه فایل ورد
مقاله بررسی سه منار? مهم دور? سلجوقی چهلدختران اصفهان، تاریخان? دامغان و مسجد جامع ساوه فایل ورد (word) دارای 18 صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد مقاله بررسی سه منار? مهم دور? سلجوقی چهلدختران اصفهان، تاریخان? دامغان و مسجد جامع ساوه فایل ورد (word) کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
این پروژه توسط مرکز مرکز پروژه های دانشجویی آماده و تنظیم شده است
توجه : در صورت مشاهده بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله بررسی سه منار? مهم دور? سلجوقی چهلدختران اصفهان، تاریخان? دامغان و مسجد جامع ساوه فایل ورد (word) ،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد
بخشی از متن مقاله بررسی سه منار? مهم دور? سلجوقی چهلدختران اصفهان، تاریخان? دامغان و مسجد جامع ساوه فایل ورد (word) :
مقدمه
همانطور که از نام مناره مشخص است، این بنا نام خود را از نار بهمعنی آتشگرفته و قدیمیترین تعریف مربوط به مرحوم عباس زمانی است. مناره یعنی جای نار )آتش( و در واقع محل نور و روشنایی بوده که گاه کلم مأذنه و میل راهنما نیز به آن اطالق شده است )زمانی 1351، .)176
از نظر نقشِحکمی، این بناها بهعنوان نمادِ جایگاه نور و آتش بودهاند و رهروان راه را در زمین یا عالم ظلمانی، به مدد آتش و نور )که کنایه از انوار الهی و معرفت و دانش است( به منزل و مقصد و حقیقت هدایت میکردند. علت انتخاب این سه مناره، تأکید استاد پیرنیا است. از نظر ایشان، منارههای مسجد تاریخانه و جامع ساوه، دو مناره از شش منار مهم ایران است که از آنها بهعنوان نشان مسجد که در مسیر کاروان بودهاند، یاد کرده و منار چهلدختران نیز دارای همان ویژگیهاست و از نظر زمانی، به منارههای یادشده نزدیک است )معماریان 1387، 510 ـ .)511
در این مقاله، برای بررسی و مقایس نقوش آجری سه منار شاخص دور سلجوقی، ابتدا به سابق تاریخی و روند تحول منارههای ایران، از دو جنب عملکرد و فرم، از دور پیش از اسالم تا دور مورد مطالعه پرداخته و نظر به اینکه تزئینات و نقوش آجری، در مبحث کلی فرم و شکلشناسی قرار دارند، مصالحشناسی و کاربرد آجر در طراحی و ساخت و تزئینات منارهها بررسی شدند؛ سپس جدول ترتیب زمانی منارههای دور یادشده، ارائه گردیده تا عالوه بر معرفی، جایگاه سه منار مورد بحث مشخص شوند. در ادامه، برای معرفی و مقایس تزئینات سه منار مورد بحث، به معرفی ویژگیهای معماری و نقوش آجری آنها پرداخته و در جدول مقایس نقوش و تزئینات و کتیبهها، انواع این نقوش در سه بخش مختلف تاج و میله و پای مناره مشخص شدهاند.
برای دستیابی به موضوع، به بررسی کتب و مقاالتی که دربار منارههای ایران و دنیای اسالم نوشته شده، پرداخته شده است. درخصوص منارههای ایران، دو مقاله از آقای محمود فاضل و دکتر عباس زمانی در مجل هنر و مردم سالهای 47، 48 و 51 به چاپ رسیده و در ارتباط با منارههای سلجوقی، کتاب معماری ایران در دور سلجوقی، نوشت آقای دکتر حاتم و همچنین کتاب آثار ایران، نوشت آندره گدار و مقالههای مذکور، قابل بررسی و ارجاع است. در بخش نقش و عملکرد منارهها و مرفولوژی )شکلشناسی( آنها، از بخش منارههای کتاب معماری اسالمی، نوشت رابرت هیلنبراند، استفاده شده است. در کتاب آثار ایران، به نقوش و کتیبههای برخی از منارههای سلجوقی، در منطق اصفهان اشاره شده است.
در نتیجهگیری و مباحث مقاله با توجه به کمبود مطالعات تاریخ معماری موضوع مورد بحث، حوزههای مختلف مطالعاتی برای بررسی منارههای دورههای مختلف ایران پیشنهاد شده است.
.1 سابق تاریخی، عملکرد و ریختشناسی منارهها تا دور سلجوقی
1 ـ 1. سابق تاریخی و عملکرد منارهها
همانطور که در مقدمه ذکر شد، مناره یعنی جای نار )آتش( و منار را چراغدان و جای بلند که بر آن چراغ یا آتش افروزند، نیز معنی کردهاند. مناره گاه با فانوس دریایی، برابر تصور میشد که در واقع، نظری مبنی بر عالمت و راهنمابودن آن است )زمانی 1351، .)176 در تفسیر نمادین از مناره، بهعنوان تجلیگاه نور الهی یا تصویر درخشش معنوی نیز استفاده شده است.
نخستین نشانههای دستساز در راههای ایران، کپهها یا صفههای سنگی )صفه سنگی مادی بیستون(، ستونهای سنگی )برد نشانده( یا تختهسنگهای بزرگ و بلند بودند )معماریان 1387، 158 ـ .)159 با توجه به اینکه در ذات سنگ نیز آتش است، آتشدانهای سنگی دور هخامنشی و ساسانی، مانند آتشدانهای پاسارگاد و نقش رستم نیز نوع تکاملیافت این نشانهها هستند.
برخی از باستانشناسان ازجمله گیرشمن، کعب زرتشت را در نقش رستم، از زمر آتشگاهها بهشمار میآورند. برج نورآباد که به میل اژدها معروف است، به دور اشکانی تعلق دارد و دارای پلکانی است که به آتشدانی سنگی که بر فرازش قرار دارد، منتهی میشود )نصیری انصاری 1350، )118 )تصویر 1و.)2
گروهی از این بناها نقش نگهدارند آتش مقدس را بهعهده داشتند. چهارتاقیهای ساسانی نیز محل نگهداری آتش مقدس، نماد دین زرتشت )یا خرد مقدس( بودند. تعدادی دیگر نیز که بر باالی بلندی و بر سر راه کاروانها ساخته میشدند، عالوه بر نقش قبلی، کاربرد عالمت و راهنما را نیز عهدهدار بودند. از معروفترین برجهای آتش این دوره، برج آتش فیروزآباد است که بنایی با ارتفاع حدود 26 متر بوده و فرم کلی آن، در برخی از منارههای بعد از اسالم دیده میشود )تصویر .)3
در فلسفه و دین زرتشت آمده است: هنگامی که آتش یا اردیبهشت از جهان روحانی به جهان مادی منتقل شده، آن صورت نوعیه غیرمادی در جهان مینوی باقی ماند و امشاسپند یا ایزد آتش نامیده شد. سهروردی میگوید: آتش دارای ذاتی نورانی و شریف است که فارسیان )ایرانیان( دربار این نور اتفاق نظر دارند که آتش، رمز وجودی اردیبهشت است. آتش نشانه و رمز وجودی خداوند )اهورامزدا( و راه رسیدن به ذات حق باریتعالی است. احترام به آتش با هم ارج و بزرگی در فرهنگ اعتقادی ایرانیان حفظ شده است. پس این عنصر شریف بهعنوان نماد و نشانوار ایزد، افروخته میشد و هنگام افروختن و رؤیت بهعنوان تعظیم و تکریم ذات خداوندی ادعیهای تالوت میشد و احترام آن واجب بود )رضی 1370، شماره .)79 پس در دور پیش از اسالم، دو عملکرد عمده برای برجهای آتش )منارهها( بوده است: یکی راهنمای مسافران در مسیرهای حرکتی کاروانها و دوم برای انجام مراسم مذهبی و تعظیم و تکریم خداوند یکتا )اهورامزدا(. و گاه هر دو عملکرد با کارکرد دیگری ادغام میشده؛ مانند طاق گرا که در مسیر کاروان بوده و مراسم مذهبی هم در کنار آن برگزار میشده و از نظر برخی محققان نیز برای یادمان پیروزی احداث شده بود.
از نظر برخی از محققان، احداث منارههای منفرد ایران، با عملکرد میل راهنما در قرون اول اسالمی بهنوعی تداوم معماری برجهای آتش قبل از اسالم ایران بوده است )فاضل 1347 ـ 1348، .)53
در این دوره نیز دو نظری اصلی برای نقش منارهها وجود دارد: نظری اول، مبتنی بر حضور نور و روشنایی و تجلیگاه نور الهی و هدایت معنوی است. نظری دوم براساس نقش عالمت و راهنمابودن و هدایت مادی آنها استوار است؛ برای مثال، بهنظر پوپ، برخی از منارهها که در مسیر جادههای اصلی حواشی کویر واقع هستند، مانند میل خسروگرد واقع در سبزوار، میل زیار واقع در اصفهان و میل نادری واقع در نرماشیر بم، این نظر را تقویت میکنند که یکی از عملکردهای منارهها، نقش عالمت و راهنما بوده است )پوپ 1373، )171 )تصویر .)7 یا اینکه از نظر هیلنبراند، آمادگی مسلمانان اولیه برای از آن خود کردن فرمهای تندیس دیگر مذاهب متقدم برای مقاصد مذهبی اسالمی، باعث میشود بپذیریم عملکرد برج و ارتباط آن با آتش موجب شد اوالً نام خود را از نور و آتش بگیرد، ثانیا مناره بهشکل مناسب خود دست یابد )هیلنبراند 1377، .)179
دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 5 ـ بهار و تابستان 93
41
در دور اسالمی، عملکرد مناره گستردهتر میشود. منارهها نقش راهنمایی مسافران را بر عهده داشتهاند؛ اما ستایش خدای یکتا در کنار آتش به مکانهای مقدسی مانند مسجد و مدرسه تغییر مکان داده و این بناها بدین وسیله، نقش مذهبی خود را در کنار مسجد و مدرسه ادامه دادهاند. گاه در مسیر کاروانهای زیارتی، خیرین دارالضیافههایی برای اطعام زائران احداث میکردند و منارهها نشان محل اطعام و اطراق مسافران میشدند.
در تفسیر نمادین از مناره، بهعنوان تجلیگاه نور الهی یا تصویر درخشش معنوی نیز استفاده شده است. دربار مأذنه که محل اذانگفتن است، بعضی از پژوهشگران مانند هیلنبراند معتقدند که در دور اسالمی نیز ابتدا ارتباطی بین مناره و عملکرد آن برای گفتن اذان وجود نداشته است )همان، )186؛ بهویژه در خصوص منارههایی که بلندتر از 15 متر هستند.
با وجود تردیدی که در این کارکرد مناره برای پیدایش آن وجود دارد، بهتدریج در گلدست منارههای مساجد، امکان اذان گفتن بهوجود آمد و گلدستهها بعضاً به مأذنه تبدیل شدند )عمرانیپور .)1384
دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 5 ـ بهار و تابستان 93
42
تصویر :1 کعب زرتشت در نقش رستم فارس، مربوط تصویر :2 میلک اژدها، نورآباد فارس تصویر :3 برج آتش فیروزآباد مربوط به
به دور هخامنشی که گیرشمن آن را در زمر بناهای دور ساسانی که نمون روشنی برای مسجد
دینی بهشمار آورده است.
سامرا بوده است )فاضل 1348-1347، .)53
دربار گسترش کارکرد و مفاهیم منارهها در دور اسالمی نیز هیلنبراند معتقد است: «عملکردها و مفاهیم بسیاری ازجمله مذهبی، نمادین، سیاسی، یادمانی، نظامی در برجهای پیش از اسالم، حضور دین را در خود نگاه داشته و در زمان مناسب، در منارههای ایران دور اسالمی نفوذ کردند1377( »، .)188 استاد ابوالقاسمی نیز این نظر را تأیید کرده است: «به این ترتیب، عرفان ایرانی که همواره الهام بخش هنرمندان این سرزمین بوده، در این فلسف اخالقی که اساسش وحدت و طریقش، عشق و اوجش، وصل و هدفش الیتناهی است، از جنبههای معنوی، معماری ما را سیراب نموده و در بنای منارهها که محل و مکان نور )نشان اهورامزدا( که از دو جنب مادی و معنوی، وظیف راهنمایی را بهعهده داشتند، بهنحوِ شایستهای متجلی شده است» )عمرانیپور1384، 22 ـ .)23
1 ـ .2 شکلشناسی و فرم منارههای ایران تا دور سلجوقی
طبق بررسی روند تاریخی برجهای آتش )مناره( در ایران، تمام آتشدانهای کشفشده مربوط به دور پیش از اسالم و متقدم آنها در دور هخامنشی، با مقطع مربع یا چلیپا بودهاند که دو نمون مهم در پاسارگاد و نقش رستم است. برجهای آتش دور هخامنشی و پارتی نیز ـ که در مورد کاربری دو برج پاسارگاد و نقش رستم، نظریات مختلفی ابراز شده است؛ ولی گیرشمن آنها را ادام برجهای آتش اورارتویی میداند و برج آتش نورآباد را در تداوم آنها ذکر میکند ـ دارای نقش چلیپایی مربع هستند.
برجهای آتش دور ساسانی ازجمله برج فیروزآباد که بلندترین برج آتش دور خود است و بقی آتشگاهها و چهارطاقیها و آتشکدهها با نقش مربع چلیپا بوده، بهطور استثنا یک برج آتش به نام چاهک قم که توسط نگارنده
و گروه تحقیق بررسی شده، دارای مقطع دایره و استوانهایشکل است و احتمال ارتباط آن با دور اسالمی، بسیار زیادتر از دور ساسانی است.
در دور اسالمی از برجهای بلند یادمانی، میتوان به میل گنبد قابوس با نقشه شمسهایِ دهوجهی و بهشکل سروته باریک اشاره کرد. بدین ترتیب در این دوره، حرکت از مربع به طرف چندضلعی و در نهایت، به دایره ختم میشود. در این مقاله، به مضمون عرفانی مربع، چندضلعیها و دایره پرداخته نمیشود. دربار منارههای استوانهای دور اسالمی ایران، هیلنبراند به نظریات مختلف اشاره کرده است؛ ازجمله در دنیای شرق اسالم، ایران کانون توجه بهشمار میآمده است. در این کشور، فرمِ کامالً متفاوتی از مناره در گونههای رفیع، باریک و استوانهای ایجاد شد )هیلنبراند 1377، .)187 با وجود این تحلیل، همانطور که در ابتدای این مبحث گفته شد، از دوران هخامنشی تا ساسانی، نقش چلیپای مربع بر منارههای ایران حاکم است و پای چهارگوشه یا چندضلعی در اولین منارههای دور اسالمی حضور دارند.
از نظر هیلنبراند، برجها و معابد استوانهای، درخت اولی دین را جاودانه ساخته و نماد فلسفیای را که با آیین مذهبی سروکار مییابد، قوت بخشیده و قصد نشاندادن محور دنیا در کار بوده است. از منارههای اولیه که باقی ماندهاند، میتوان حدس زد که آنها از برجهایی با قالببندی چهارگوش پیروی کردهاند؛ مانند منارههای دامغان و سیراف؛ البته زمان زیادی طول نکشید تا این شکل دستخوش تغییرات اساسی قرار گرفت )همان، )187 )تصویر 4 و .)5 در وضعیت موجود، منار تاریخانه از روی زمین، بهصورت استوانهای باال رفته و پای مربعشکل مربوط به منار اولیه و قدیمی آن است. در منار مسجد جامع نایین، قالببندی سنتی چهارگوش حفظ شده؛ اما چشمپوشیدن از آن در نما، باعث شده که محوری هشتوجهی بر پایهای چهارگوش قرار گیرد، دو سوم نما با همین محور ادامه یافته
و سپس بهشکل استوان مخروطی درمیآید. این تبدیل هشتوجهی به مدوّر، چنان آرام و مالیم صورت میگیرد که چندان توجهی را برنمیانگیزد. منار چهلدختران اصفهان دارای یک تهستون ساد چهاروجهی است که میل مدوّری در وسط آن قرار گرفته است )تصویر .)6
دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 5 ـ بهار و تابستان 93
43
تصویر :4 منار سلجوقی دامغان، سد پنجم ه.ق. تصویر :5 منار باقوشخانه در اصفهان، سد تصویر :6 منار چهلدختران
پانزدهم م )گدار 1378، .)173 اصفهان ابتدای سد ششم ه.ق.
دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 5 ـ بهار و تابستان 93
44
استفاده از برجهای آتش نهتنها در داخل مرزهای ایران، بلکه در برخی از سرزمینهای جهان اسالم نیز استفاده شده است؛ بهطوریکه عدم گرایش عباسیان در تقلید از فرمهای معماری اموی سوریه، آنها را برای پذیرش فرمهای ایرانی برانگیخت. در فیروزآباد که نخستین پایتخت ساسانیان بود، برج چهارگوش با رامپ بیرونی باقی مانده که این رامپ به دور آن پیچیده است. این بنا برای اعراب اولیه، با اصطالح ابهامانگیز طربال شناخته شده است که بهعنوان میل راهنما و یادمان مذهبی زردشت که آتشی هم بر آن روشن میشده، تعبیر میشده است )هیلنبراند 1377، .)179
